در تعیین انواع مختلف مجازات کودکان زیر ۱۸ سال توسط قانونگذار نکات و موضوعات متعددی در نظر گرفته می شود؛ به دلیل آنکه لازم است با اعمال مجازات، ضرر و زیان قربانی جبران گشته و علاوه بر آن مجرم نیز اصلاح شده و خاطر جامعه آسوده شود. با در نظر گرفتن همه این تدابیر باز هم گاهی تعیین مجازات دارای دشواری هایی است. برای مثال زمانی که یک کودک و یا یک نوجوان اقدام به انجام یک عمل غیرقانونی و مجرمانه می نماید.
مجازات کودکان زیر ۱۸ سال
قانون گذار برای جرائمی که توسط اطفال و نوجوانان صورت می گیرد مجازات و اقدامات تأمینی و تربیتی به خصوصی در نظر گرفته است. این اقدامات تأمینی و تربیتی برای دو رده سنی پیش بینی شده است: نخست برای کودکان زیر ۱۵ سال و دوم کودکان بین ۱۵ سال تا ۱۸ سال.
اقدامات تأمینی و تربیتی چیست؟
برای درک بهتر لازم است در ابتدا به تعریف این مهم بپردازیم. باید گفت اقدام تأمینی یک رشته وسایل دفاع اجتماعی و واکنش حمایتی پیشگیرانه است که به حکم قانون و توسط قاضی بر اثر وقوع جرم متناسب با وضع مزاجی و استعداد و منش و سوابق فرد خاطی و خطرناک بکار برده می‌شود تا او بهبود یابد، با اجتماع سازگار شود و دست به تکرار جرم نزند.
تفاوت عمده اقدامات تأمینی با مفهوم مجازات
همانطور که اشاره کردیم، اقدامات تأمینی نوعی واکنش حمایتی و پیشگیری محسوب می گردد. این در حالی است که مجازات، تنبیه و عذابی است که، بر مجرم تحمیل می‌شود. رنج و سختی جزء جدا نشدنی کیفر محسوب شده و ویژگی بارز آن فرض می‌شود. در واقع خصوصیاتی چون، رنج‌آور بودن، ارعاب‌انگیز بودن، رسواکننده بودن و قاطع بودن را در بر دارد.
توسل به اقدامات تأمینی ناشی از ضرورت حمایت جامعه از افرادی است که مجازات سنتی در مورد آن ها، فرآیند اصلاح و بازسازی را تأمین و برآورده نمی‌کند. بر این اساس و تفاوتی که بین این دو واکنش وجود دارد و نتایج و آثار عینی و عملی نیز قابل تسری بوده و برخی از نهادهای حقوق کیفری که در مورد مجازات‌های قابل اجرا می‌باشد در خصوص اقدامات تأمینی با توجه به ماهیت اصلاحی و درمانی آن قابل اعمال نیست.
از جمله مواردی که در مورد اقدامات تأمینی با توجه به ماهیت اصلاحی درمانی آن قابل اعمال نیست، عبارتند از: تعلیق، تعدد، عفو، رضایت شاکی، تکرار و تخفیف و… چرا که، ما از اجرای اقدامات تأمینی تماما به فکر آینده و درمان و اصلاح مجرمان می‌باشیم؛ بنابراین از پیش نمی‌توانیم اقدامات و تأسیس‌های فوق را برای محکوم به اقدامات تأمینی بکار گیریم. بلکه با اجرای این اقدامات و روند اصلاح‌پذیری مددجو در طول اجرای اقدامات تأمینی باید تصمیمات متناسب با بهبود بیماری اجتماعی وی اتخاذ و اجرا شود.
اقدامات تأمینی و تربیتی اطفال و نوجوانان زیر ۱۵ سال
در ماده ۸۸ قانون مجازات اسلامی سال ۹۲ درباره مجازات اطفال و نوجوانان زیر ۱۵ سال آمده است که: «درباره اطفال و نوجوانانی که مرتکب جرائم تعزیری می شوند و سن آنها در زمان ارتکاب جرم، نه تا پانزده سال تمام شمسی است با توجه به هر مورد، دادگاه یکی از تصمیمات زیر را اتخاد می کند:
الف) تحویل دادن کودک به والدین یا اولیا یا سرپرست قانونی با اخذ تعهد به تأدیب و تربیت و مواظبت در حسن اخلاق طفل یا نوجوان. البته دادگاه در صورتی که مصلحت بداند می تواند از افرادی که گفته شد در خواست یکی از امور زیر را بنماید و بخواهد که نتیجه آن را در مهلت مشخصی به قاضی ارائه کنند:
- معرفی طفل یا نوجوان به مددکار اجتماعی یا روانشناس و دیگر متخصصان و همکاری با آنان
- فرستادن طفل یا نوجوان به یک موسسه آموزشی و فرهنگی به منظور تحصیل یا حرفه آموزی
- اقدام لازم جهت درمان یا ترک اعتیاد طفل یا نوجوان تحت نظر پزشک
- جلوگیری از معاشرت و ارتباط مضر طفل یا نوجوان با اشخاص به تشخیص دادگاه
- جلوگیری از رفت و آمد طفل یا نوجوان به محل های معین
ب) در صورتی که والدین، اولیا یا سرپرست قانونی طفل یا نوجوان صلاحیت نداشته باشند یا به آنها دسترسی نباشد، تحویل دادن طفل به اشخاص حقیقی یا حقوقی دیگری که دادگاه به مصلحت طفل یا نوجوان بداند. البته این کار می تواند با الزام این اشخاص به انجام یکی از دستورات فوق باشد.
پ) نصحیت به وسیله قاضی دادگاه
ت) اخطار و تذکر و یا اخذ تعهد کتبی به عدم تکرار جرم برای کودکان دوازده تا پانزده سال
ث) نگهداری در کانون اصلاح و تربیت از سه ماه تا یک سال در مورد جرائم تعزیری درجه یک تا پنج برای کودکان دوازده تا پانزده سال. این تصمیم برای اطفال و نوجوانانی که مرتکب جرائم تعزیری درجه یک تا پنج شده اند، الزامی است .
اقدامات تأمینی نوجوانان بین ۱۵ تا ۱۸ سال
درباره نوجوانانی که مرتکب جرم تعزیری می شوند و سن آنها در زمان ارتکاب، بین پانزده تا هجده سال تمام شمسی است؛ مجازات های زیر اجرا می شود:
الف) نگهداری در کانون اصلاح و تربیت از دو تا پنج سال در مورد جرائمی که مجازات قانونی آنها تعزیر درجه یک تا سه است.
ب) نگهداری در کانون اصلاح و تربیت از یک تا سه سال در مورد جرائمی که مجازات قانونی آنها تعزیر درجه چهار است.
پ) نگهداری در کانون اصلاح و تربیت از سه ماه تا یک سال یا پرداخت جزای نقدی از ده میلیون ریال تا چهل میلیون ریال یا انجام صد و هشتاد تا هفتصد و بیست ساعت خدمات عمومی رایگان در مورد جرائمی که مجازات قانونی آنها تعزیر درجه پنج است.
ت) پرداخت جزای نقدی از یک میلیون ریال تا ده میلیون ریال یا انجام شصت تا صد و هشتاد ساعت خدمات عمومی رایگان در مورد جرائمی که مجازات قانونی آنها تعزیر درجه شش است.
ث) پرداخت جزای نقدی تا یک میلیون ریال در مورد جرائمی که مجازات قانونی آنها تعزیر درجه هفت و هشت است.
در مورد مجازات هایی که درباره خدمات عمومی هستند، ارائه خدمات نباید بیش از چهار ساعت در روز باشد.
دادگاه می تواند با توجه به اوضاع متهم و جرم ارتکابی، به جای صدور حکم به مجازات نگهداری یا جزای نقدی که در موارد (الف) و (ث) این ماده آمده است، حکم به اقامت در منزل در ساعاتی که دادگاه معین می کند یا به نگهداری در کانون اصلاح و تربیت در دو روز آخر هفته برای مدت سه ماه تا پنج سال، بدهد.
تکلیف پرداخت دیه در جرائم مستوجب پرداخت دیه
بنابر مقررات عمومی و مطابق ماده ۹۲ قانون مجازات اسلامی ، در صورتی که طفل مرتکب جرمی گردد که مستوجب پرداخت دیه باشد ، عاقله ایشان یعنی بستگان مذکر نسبی پدری و مادری مسئول پرداخت دیه می باشند و در خصوص نوجوان ، ایشان خود عهده دار این امر است.
طفل کیست؟
مطابق ماده ۱۴۶ قانون مجازات اسلامی افراد نابالغ مسئولیت کیفری ندارند و سن بلوغ در دختران و پسران به ترتیب نه سال تمام قمری (یعنی ۸ سال و نه ماه شمسی) و ۱۵ سال تمام قمری (یعنی ۱۴ سال و ۷ ماه تمام شمسی) می باشد. دختران تا سن هشت سالگی و پسران تا ۱۵ سالگی مبرا از مسئولیت هستند و متحمل هیچ مجازاتی نخواهند شد.
جرایم مستوجب حد یا قصاص کودکان و نوجوانان
قانونگذار در جرائم مستوجب حد یا قصاص بر اساس سن مجازات هایی برای کودکان و نوجوانان در نظر گرفته است.
نابالغ کمتر از ۱۲ سال : طبق تبصره ۲ ماده ۸۸ قانون مجازات اسلامی سه تصمیم زیر برای ایشان گرفته خواهد شد:
سپردن به ولی یا سرپرست
سپردن به اشخاص حقیقی یا حقوقی دیگر به تشخیص دادگاه
نصیحت به وسیله قاضی دادگاه
نابالغ بین ۱۲ تا ۱۵ سال : طبق همان تبصره این تصمیمات از اخطار یا اخذ تعهد کتبی به عدم تکرار جرم تا نگه داری در کانون اصلاح و تربیت متغیر است
بالغ کمتر از ۱۸ سال تمام شمسی : به دلیل بلوغ چنین بزهکارانی مجازات کودکان زیر ۱۸ سال حد(شلاق) یا قصاص برای ایشان در نظر گرفته خواهد شد که تا زمان رسیدن به سن ۱۸ سال در کانون اصلاح و تربیت نگه داری می گردند. اما طبق ماده ۹۱ در صورتی که مرتکب ماهیت جرم ارتکابی یا حرمت شرعی رفتار ارتکابی را درک نکرده باشد، حسب مورد به تحمل یکی از مجازات های پیش بینی شده در بالا محکوم خواهد شد.
نوع و مرجع رسیدگی به دعوی کودکان و نوجوانان
با توجه به اینکه کودک یا نوجوان موضوع بحث ما مرتکب جرم شده است می بایست علیه ایشان دعوای کیفری مطرح نمود. البته با توجه به ویژگی خاص مرتکب و کم سن و سال بودن ایشان لازم است که از آغاز تا پایان فرایند دادرسی ، به شکل ویژه و تخصصی تری این مهم مورد رسیدگی قرار گیرد. لذا قانونگذار برای کشف چنین جرایمی از ضابطان مخصوصی بهره می گیرد که پلیس ویژه اطفال و نوجوانان نامیده می شوند. البته این مورد در ماده ۳۱ قانون آین دادرسی کیفری مطرح شده و هنوز در حد یک لایحه باقی مانده و صورت اجرایی به خود نگرفته است و ملاحظات بیشتری را می طلبد.
در خصوص رسیدگی نیز طبق ماده ۳۰۴ از همین قانون به کلیه جرام اطفال و اشخاص کم تر از ۱۸ سال در دادگاه اطفال و نوجوانان رسیدگی خواهد شد.
وکیل مشهد ، وکالت و مشاوره تخصصی
