زمانی که جرمی واقع میشود آثار آن علاوه بر هم خوردن نظم جامعه منجر به خساراتی به بزه دیده خواهد شد و قانون به متضرر از جرم در مقام مدعی خصوصی، این حق را داده است که بتواند حقوق از دست رفته خود را از مراجع کیفری و حقوقی مطالبه کند. بنابراین طبق قانون متهم پس از آنکه تحت تعقیب قرار میگیرد شاکی می تواند اصل و رونوشت تمامی ادله خود را به مرجع تعقیب تسلیم کند.

مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم  به این معنا است که جرمی به وقوع پیوسته و مجنی‌علیه (کسی که جرم علیه واقع شده) متحمل خسارتی شده است. خسارات ناشی از جرم به سه دسته زیان‌های مادی (خسارت به جان و مال)، معنوی (ضرر به حیثیت و آبرو) و عدم‌النفع  تقسیم می‌شوند. خسارت عدم‌النفع زمانی به وقوع می‌پیوندد که مجنی‌علیه می‌تواند از طریق مشروع درآمدی به دست آورد؛ اما ارتکاب جرم از سوی مجرم باعث می‌شود تا او درآمد یا نفع مزبور را از دست بدهد و از این طریق، متحمل خسارتی شود.

شرایط مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم

در خصوص کسانی که مستحق جبران خسارتند ماده ۲۵۶ قانون آیین دادرسی کیفری، قائل به محدودیت‌هایی شده، به طوری که مقرر می‌دارد: در مواردی که بازداشت شخص ناشی از خودداری از ارایه اسناد و مدارک بی‌گناهی خود باشد؛ شخص به منظور فراری دادن مرتکب جرم، خود را در مظان اتهام و بازداشت قرار داده باشد؛ شخص به هر جهتی به ناحق موجبات بازداشت خود را فراهم کرده و نیز اینکه شخص، همزمان به علت قانونی دیگر بازداشت باشد، شخص بازداشت‌شده استحقاق جبران خسارت را نخواهد داشت.

همچنین بر اساس مواد ۲۵۷ و ۲۵۸ قانون مذکور، شخص بازداشت شده باید ظرف شش ماه از تاریخ ابلاغ رأی قطعی حاکی از بی‌گناهی خود، درخواست جبران خسارت را به کمیسیون استانی متشکل از سه نفر از قضات دادگاه تجدیدنظر استان به انتخاب رییس قوه‌قضاییه ارایه دهد. در صورت رد درخواست، این شخص می‌تواند تا بیست روز از تاریخ ابلاغ، اعتراض خود را به کمیسیون موضوع ماده ۲۵۸ این قانون اعلام کند. رسیدگی به اعتراض شخص بازداشت شده در کمیسیون ملی جبران خسارت، متشکل از رییس دیوان عالی کشور یا یکی از معاونان وی و دو نفر از قضات دیوان عالی کشور به انتخاب رییس قوه‌قضاییه به عمل می‌آید و این رأی قطعی است.

ماده قانونی ضرر و زیان جرم

موضوع جبران خسارت از منظر دیگری حسب مواد ۱۳ و ۱۶۳ قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۱۳۹۲ نیز پیش‌بینی شده است. بر اساس ماده ۱۳ قانون مذکور مقرر شده است: حکم به مجازات و اقدامات تامینی و تربیتی و اجرای آن‌ها حسب مورد نباید از میزان و کیفیتی که در قانون یا حکم دادگاه مشخص شده است، تجاوز کند و هرگونه صدمه و خسارتی که از این جهت حاصل شود، در صورتی که از روی عمد یا تقصیر باشد، حسب مورد موجب مسئولیت کیفری و مدنی است و در غیر این صورت خسارت از بیت‌المال جبران می‌شود.

همچنین بر اساس ماده ۱۶۳ قانون فوق‌الذکر، اگر پس از اجرای حکم، دلیل اثبات‌کننده جرم باطل شود مانند آنکه در دادگاه مشخص شود که مجرم شخص دیگری بوده یا اینکه جرم رخ نداده است و متهم به علت اجرای حکم، دچار آسیب بدنی یا جانی یا خسارت مالی شده باشد، کسانی که ایراد یا خسارت مذکور مستند به آنان است، اعم از اداکننده سوگند یا شاکی یا شاهد حسب مورد به قصاص یا دیه یا تعزیر مقرر در قانون و جبران خسارت مالی محکوم می‌شوند.

با این توصیف در صورتی که شاکی مغرضانه اعلام جرم کرده باشد یا شاهد و اداکننده سوگند به صورت کذب شهادت داده و سوگند خورده باشند، علاوه بر مجازات‌های مقرر مکلفند از عهده خسارت مالی متهم بی‌گناه برآیند.

مهلت مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم

شاکی میتواند ضرر و زیان ناشی از جرم را تا قبل از اعلام ختم دادرسی در قالب یک دادخواست، تقدیم دادگاه کیفری نماید. چرا که مطالبه این خسارات باید با رعایت مقررات قانون آیین دادرسی مدنی صورت بگیرد.

نکته مهم این است که اگر شاکی در طول رسیدگی دادگاه کیفری، دادخواست مطالبه ضرر و زیان را تقدیم این دادگاه ننماید، حق مطالبه ضرر و زیان از وی ساقط نمی شود و او می تواند ضرر و زیان ناشی از جرم را دادگاه حقوقی محل اقامت خوانده (در مثال ذکر شده راننده مقصر حادثه) مطالبه نماید.

مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم در دادگاه کیفری

دعوای ضرر و زیان ناشی از جرم از سوی مدعی خصوصی ممکن است در دادگاه کیفری یا دادگاه حقوقی مطرح شود. اگرچه اﺻﻞ ﺑﺮ ﺻﻼﺣﻴﺖ دادﮔﺎه ﻫﺎی ﺣﻘﻮﻗﻰ در رﺳﻴﺪﮔﻰ ﺑﻪ دﻋﺎوی ﺣﻘﻮﻗﻰ اﺳﺖ اما ﻣﻘﻨﻦ ﺑﻪﺻﻮرت اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻰ رﺳﻴﺪﮔﻰ ﺑﻪ ﺿﺮر و زﻳﺎن ﻧﺎﺷﻰ از ﺟﺮم را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺳﻬﻮﻟﺖ در رﺳﻴﺪﮔﻰ ﺑﻪ دﻋﻮی ﺣﻘﻮﻗﻰ ﺑﻪ ﺗﺒﻊ اﻣﺮ ﻛﻴﻔﺮی در ﺻﻼﺣﻴﺖ ﻣﺮاﺟﻊ ﻛﻴﻔﺮی ﻗﺮار داده اﺳﺖ.

در صورتی که زیان‌دیده قصد داشته باشد موضوع را در دادگاه کیفری بررسی کند، پس از آنکه متهم تحت تعقیب قرار گرفت، ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﺮاﺣﺖ ﻣﻮاد (١۵) و (۵٧۵) ﻗﺎﻧﻮن آﻳﻴﻦ دادرﺳﻰ ﻛﻴﻔﺮی، زیان‌دیده می‌بایست تا قبل از اعلام ختم دادرسی، دادخواست ضرر و زیان خود را تسلیم دادگاه کیفری کند. مطالبه ضرر و زیان و رسیدگی به آن، مستلزم رعایت تشریفات آیین دادرسی مدنی است. دادگاه مکلف است ضمن صدور رأی کیفری، در خصوص ضرر و زیان مدعی خصوصی نیز طبق ادله و مدارک موجود، رأی مقتضی صادر کند، مگر آنکه رسیدگی به ضرر و زیان مستلزم تحقیقات بیشتر باشد که در این صورت، دادگاه رأی کیفری را صادر و پس از آن به دعوای ضرر و زیان رسیدگی می‌کند.

مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم در دادگاه حقوقی

چنانچه دعوای ضرر و زیان ابتدا در دادگاه حقوقی اقامه شود، دعوای مذکور قابل طرح در دادگاه کیفری نیست، مگر آنکه مدعی خصوصی پس از اقامه دعوی در دادگاه حقوقی، متوجه شود که موضوع دارای جنبه کیفری نیز بوده است که در این صورت می‌تواند با استرداد دعوی، به دادگاه کیفری مراجعه کند. اما اگر دعوای ضرر و زیان ابتدا در دادگاه کیفری مطرح و صدور حکم کیفری به جهتی از جهات قانونی، با تاخیر مواجه شود، مدعی خصوصی می‌تواند با استرداد دعوی، برای مطالبه ضرر و زیان به دادگاه حقوقی مراجعه کند.

نحوه محاسبه ضرر و زیان ناشی از جرم

ضرر و زیان ناشی از جرم به مجموع خساراتی گفته می شود که در اثر ارتکاب جرم بر فرد وارد می گردد و فرد با دلایل و مستنداتی که دارد می تواند در دادگاه آن را اثبات کند. وکیل تصادفات به عنوان مثال شخصی تصادف می کند و در تصادف به وجود آمده راننده مقصر به اتومبیل وی خسارتی وارد می نماید و بعد از ارجاع امر به کارشناس مشخص می گردد که خسارت وارده بیست میلیون تومان است و دادگاه نیز در چنین شرایطی بر اساس نظر کارشناس به صدور رای می پردازد. بنابراین باید گفت محاسبه خسارت بستگی به دلایل و مستندات شما در هر مورد خواهد داشت.

نمونه رای مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم

رای بدوی:

در خصوص اتهام آقایان ۱. م.س. دایر بر مشارکت در سرقت ۲۵۰ عدد شلوار و موتور برق ۲. م.ص. دایر بر مشارکت در سرقت ۲۵۰ عدد شلوار و موتور برق؛ دادگاه با عنایت به محتویات پرونده، گزارش مرجع انتظامی، شکایت شاکی خصوصی، مفاد کیفرخواست صادره و سایر قرائن و امارات موجود در پرونده وقوع بزه متهمان را محرز دانسته و مستنداً به مواد ۶۶۱ و ۶۶۷ قانون مجازات اسلامی ۱۳۷۵ با رعایت ماده ۱۲۵ قانون مجازات اسلامی متهمان موصوف را به تحمل حبس به مدت سه ماه و یک روز و ۵۰ ضربه شلاق با احتساب ایام بازداشت قبلی و رد عین و در صورت فقدان عین به رد مثل یا قیمت مال محکوم می‌نماید. رأی صادره حضوری بوده و ظرف ۲۰ روز پس از ابلاغ قابل اعتراض در محاکم محترم تجدیدنظر استان تهران می‌باشد.

دادرس شعبه ۱۱۲۴ دادگاه عمومی جزایی تهران / خندستانی

رای دادگاه تجدید نظر:

به موجب دادنامه شماره ۵۰۰۰۲۱ مورخ ۰۶/۰۲/۱۳۹۳ دادگاه عمومی جزایی شعبه محترم ۱۱۲۴ تهران آقایان م.س. و م.ص. به دلیل شرکت در سرقت اموال آقای ب.الف. به استناد مواد ۶۶۱ و ۶۶۷ قانون مجازات اسلامی هر یک به تحمل سه ماه و یک روز حبس و ۵۰ ضربه شلاق و رد مال محکوم شده‌اند.

شاکی محترم بدوی آقای ب.الف. اعتراض کرده‌اند. این دادگاه با مطالعه تمام اوراق پرونده اعتراض معترض را وارد نمی‌بیند، زیرا معترض خواستار صدور حکم در مورد ضرر و زیان و خسارات است و بدون اقامه دادخواست، رسیدگی به این امر برای دادگاه محترم بدوی ممکن نبوده است، علی‌هذا مستفاد از ماده ۲۵۷ قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور کیفری رأی بر رد اعتراض آقای الف. صادر می‌گردد.

نمونه دادخواست ضرر و زیان ناشی از جرم

مشخصات طرفین: نام/ نام خانوادگى/ نام پدر/ شغل

محل اقامت:شهر – خیابان -کوچه – شماره – پلاک

وکیل یا نماینده قانونى: مشخصات کامل وکیل یا نماینده قانونی خواهان در صورت داشتن

تعیین خواسته و بهای آن:۱- مطالبه مبلغ …. ریال بابت ضرر و زیان ناشی از تصادف و خسارت وارده به اتومبیل و مبلغ … ریال بابت هزینه دادرسی و سایر خسارات ۲- تأمین خواسته از اموال خوانده

دلایل و منضمات دادخواست

۱-محتویات پرونده کلاسه….کیفری ۲- نظریه کارشناس ۳- کپی مصدق سند مالکیت اتومبیل ۴- کپی مصدق گواهی تاکسیرانی ۵-کپی مصدق تعمیرگاه مجاز ایران خودرو

ریاست محترم دادگاه عمومی …

احتراماً حسب محتویات پرونده کلاسه… باستحضار می رساند، خوانده در تصادف رانندگی مقصر شناخته شده و برابر نظر کارشناس مبلغ… ریال به اتومبیل اینجانب خسارت وارد شده است. از طرفی بنده راننده تاکسی هستم و از تاریخ تصادف تا زمان تعمیر اتومبیل حدوداً یک ماه بیکار شده ام، که گواهی شرکت تاکسیرانی و تعمیرگاه مجاز پیوست می باشد. حداقل دستمزد روزانه اینجانب…. ریال می باشد. از این رو خواهشمد است خوانده را به پرداخت کلیه خسارات وارده از جمله هزینه دادرسی و سایر خسارات الزام نمایید ضمناً تقاضای تأمین خواسته از اموال خوانده را نیز دارم. محل امضاء – مهر – انگشت شاکی یا وکیل دادگستری